راهنمای خرید تار از مبتدی‌ تا حرفه‌ای

تار یکی از مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین سازهای موسیقی ایرانی است. به‌گونه‌ای که امروزه کلاس تار یکی از پررونق‌ترین کلاس‌های هر آموزشگاه موسیقی محسوب می‌شود. این ساز، قدمت حدود ۴۰۰ ساله داشته و بااین‌وجود، جزء سازهای جوان ایرانی شناخته می‌شود. صدای تار می‌تواند گستره متنوعی از احساسات انسانی از لطافت و حالات عاشقانه تا کیفیات عرفانی یا حتی و خشم و عصیان را پوشش دهد. ساز ایرانی تار در دو مدل زهی‌زخمه‌ای یا زهی‌مضرابی وجود دارد. زخمه یا مضراب، قطعه‌ای معمولا فلزی است که در دستان نوازنده قرارگرفته و با برخورد آن به سیم‌ها، صدا از ساز استخراج می‌شود. درواقع، بیشتر سازهای موسیقی ایرانی مانند سه‌تار، عود و قانون، رباب و بسیاری از سازهای موسیقی اقوام، مانند تنبور و دوتار، زهیزخمه‌ای هستند. بهاینترتیب، می‌توان اجداد ساز تار را سازهایی مانند سه‌تار و تنبور دانست. در این مقاله، ساز تار را ازنظر ساختار و شیوه نوازندگی بررسی می‌کنیم و سپس به معرفی انواع آن بر اساس اندازه و دیگر ویژگیهای ظاهری می‌پردازیم؛ امری یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها در خرید این ساز محسوب می‌شود. درصورتی‌که قصد ثبت‌نام در کلاس آموزش تار را دارید، پیش از مراجعه به آموزشگاه موسیقی مطالعه این مقاله را به شما توصیه می‌کنیم.    

ساختمان ساز تار

همان‌طور که گفتیم ساز تار یک ساز زهیزخمه‌ای است. این ساز از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده که هرکدام نقش اساسی دارند. در اینجا مهمترین این بخشها را توضیح میدهیم.

کاسه و نقاره

درواقع، کاسه و نقاره، جعبه صدای ساز تار محسوب می‌شوند. این دو قسمت هرکدام به شکل یک اشک سه‌بعدی هستند که از قسمت نوک اشک‌ها به یکدیگر متصل شده‌اند. اندازه کاسه، کمی بزرگ‌تر از نقاره بوده و به انتهای ساز نزدیک‌تر است. روی این دو قسمت، پوستی از جنس اعضای داخلی شکم گوسفند یا آهو یا دیگر چهارپایان اهلی، کشیده می‌شود که سبب ارتعاش صدا در درون آن‌ها می‌شود. کاسه و نقاره از جنس چوب درختان توت، گردو یا آزاد ساخته می‌شوند. بر روی قسمت کاسه نیز خرک ساز قرار می‌گیرد. خرک قطعه‌ای کوچک است که سیم‌های ساز از روی آن رد شده و درواقع، یکی از گره‌های موردنیاز به ایجاد طول‌موج صوتی را مهیا می‌کند.

دسته ساز

جایی است که روی آن، پرده‌های ساز بسته‌شده و سیم‌های ساز تار از روی آن رد شده‌اند. یک طرف دسته به نقاره و طرف دیگر به جعبه گوشی یا سرپنجه ساز، متصل است. جنس دسته از استخوان گاو یا شتر است که از میانه آن، یک نوار چوبی معمولا از درخت فوفل، عبور کرده است. دسته ساز در با نزدیک شدن به سرپنجه نازکتر میشود.

سیم، مضراب و پرده

ساز تار ، سه جفت سیم؛ یعنی شش سیم دارد که به‌صورت جفت، گرفته و نواخته می‌شوند. این سیم‌ها به دو دسته سفید از جنس فولاد و زرد از جنس مس یا دیگر آلیاژها تقسیم می‌شوند. سیم‌های فولادی، صدایی تیزتر و درخشان‌تر و سیم‌های زرد صدایی بم‌تر و گرفته‌تر دارند. مضراب تار، قطعه است که معمولا از جنس برنج یا فولاد ساخته‌شده و سر آن نیز به‌منظور قرارگیری آسان‌تر در دستان نوازنده از موم عسل پوشانده می‌شود. این قطعه به شکل یک مکعب مستطیل کونیک با گوشه‌های گرد ساخته می‌شود. پرده‌های ساز تار از جنس روده تابیده گوسفند هستند که به‌صورت سه‌تایی یا چهارتایی، دور دسته ساز، گره می‌خورند. این ساز بین ۲۵ تا ۲۸ دارد که هرکدام از آن‌ها نماینده یک نت موسیقی هستند.

پنجه

یا سرپنجه ساز تار ، شامل شش عدد گوشی است که سیم‌ها به دور آن پیچیدهشده و به‌منظور کوک‌کردن سیم‌ها باید آن‌ها را شل یا سفت کرد. جنس جعبه گوشی معمولا از چوب درخت گردو است. 

نوازندگی ساز تار

برای نوازندگی تار، نوازنده راست‌دست، قسمت کاسه آن را روی پای راست خود گذاشته، دست راست خود را از پشت کاسه عبور داده و درحالی‌که انتهای شست دستش بالای خرک قرار می‌گیرد، انگشتانش باید جایی بین کاسه و نقاره، مستقر شوند. مضراب نیز بین انگشتان شست، اشاره و میانی او قرار می‌گیرند. دست چپ نوازنده نیز باید بخشی از وزن دسته ساز را کنترل کرده و درعین‌حال، پرده‌های ساز را بگیرند. این عمل به‌وسیله انگشتان اول تا چهارم انجام‌شده و در برخی موارد خاص نیز از انگشت شست به‌منظور گرفتن جفت سیم پنجم و ششم استفاده می‌شود. همان‌طور که قبلا هم گفتیم، سیم‌های این ساز به‌صورت جفت گرفته می‌شوند.

انواع ساز تار

اگر تار آذری را که در کشور آذربایجان با مکانیسمی نسبتا متفاوت ساخته و نواخته می‌شود، کنار بگذاریم تار مورداستفاده در موسیقی سنتی ایران را می‌توان ازنظر شکل و اندازه به چند نوع متفاوت تقسیم‌بندی کرد. یک نوازنده مبتدی که تازه قصد رفتن به کلاس تار را دارد ابتدا باید به‌اندازه ساز و کیفیت صدادهی آن توجه کند. دیگر تفاوت‌های ظاهری سلیقه‌ای هستند.

اندازه های مختلف ساز تار

 این ساز در اندازه‌های سه‌گانه زیر ساخته می‌شود:

• معمولی یا ۴/۴
• متوسط یا ۴/۳
• کوچک یا ۲/۱

مهر ساز

یکی از مهم‌ترین مسائلی که به هنگام خرید ساز تار به‌ویژه برای مبتدی‌ها مطرح می‌شود، مهر سازنده است. مسلما هرچه سازنده ساز معروف‌تر باشد قیمت ساز نیز بالاتر رفته و به‌احتمال‌زیاد صدای ساز کیفیت بالاتری خواهد داشت. بااین‌حال، این مسئله تضمین‌شده نیست و ممکن است سازی با مهر ناشناخته، صدایی بهتر از ساز ساخته‌شده توسط یک استاد معروف داشته باشد. به همین دلیل است که توصیه می‌شود، افراد مبتدی حتما با مشورت افراد متخصص در این زمینه، یعنی استادشان یا نوازنده‌های حرفه‌ای، اقدام به خرید ساز کنند.

تار سرپنجه قنبری

سرپنجه یا جعبه گوشی ساز تار به شکل معمول مانند یک مکعب مستطیل است که به انتهای دسته چسبیده و از آن بیرون زده است. گوشی مربوط به هر سیم نیز با زاویه‌ای متفاوت در این سرپنجه، قرار می‌گیرد. این نوع چینش گوشی‌ها سبب شده است که کوک‌کردن دقیق ساز به‌خصوص در سازهای مشقی (مخصوص نوازندگان مبتدی) دشوار شود. سالها پیش استاد ابراهیم قنبریمهر از تأثیرگذارترین چهره‌های سازسازی کشور، سرپنجه‌ای ابداع کرد که در آن، تمامی سیم‌ها با یک زاویه به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند. این سرپنجه یک مکعب مستطیل یا ذوزنقه بوده و در راستای دسته و تنها با کمی اختلاف زاویه نسبت به آن قرار می‌گیرد. این جعبه گوشی که به سرپنجه قنبری یا سرپنجه طاووسی (شکل ذوزنقهای) معروف شده، کوک‌کردن ساز را آسان‌تر کرده است. 

دیگر نکات مهم در رابطه با خرید ساز تار

به دلیل این‌که در کشور ما هنوز صنعت سازسازی، آن‌چنان سازمان‌یافته و با استانداردهای مشخص عمل نمی‌کند، اختلاف‌نظر بین سازندگان در مورد جزئیات ساخت ساز مانند نسبت ابعاد به یکدیگر و غیره بسیار است. به همین دلیل هم تنها با نواختن یک ساز است که می‌توان در مورد کیفیت ساخت و صدای آن، نظر داد. ولی اگر قصد ثیت نام در یک کلاس موسیقی  را دارید باید نکات کوچکی از ساز خود بدانید. یک ساز متوسط رو به بالا در تمامی پرده‌های روی ساز، صدایی قابل‌قبول دارد. این امر، به‌خصوص برای نوازنده مبتدی که نیاز دارد صدای نت‌ها را به‌درستی بشنود و درک کند، مهم است. پرده‌های پایین دسته ساز تار از حساس‌ترین پرده‌ها هستند که کیفیت صدای آن‌ها در سازهای غیرحرفه‌ای تا متوسط و حرفه‌ای، بسیار متفاوت است. در درجه بعدی نیز باید به وزن ساز و توزیع مناسب آن اشاره کرد. توزیع وزن باید به‌گونه‌ای باشد که نوازنده هنگام نوازندگی بتواند با نیروی مناسبی آن را کنترل کرده و به هیچ‌کدام از دست‌هایش، فشار اضافه وارد نشود. ذکر این نکته نیز مهم است که نوازندگان چپ‌دست می‌توانند از سازهایی استفاده کنند که ترتیب سیم‌ها در آن‌ها عکس سازهای معمول است. این افراد ساز را روی پای چپ خود قرار داده و دسته را با دست راست خود می‌گیرند. از دیگر مواردی که می‌توانند بر قیمت ساز تار تأثیر داشته باشند، تزئیناتی هستند که روی دسته ساز انجام‌شده و به مهرکاری معروف هستند. این تزئینات نیز ابداع استاد قنبریمهر بوده و به همین علت، مهرکاری نام‌گذاری شده‌اند.

در پایان

یک هنرجوی مبتدی که قصد آموزش موسیقی را دارد باید هنگام خرید تار به چند نکته اساسی دقت داشته باشد. مهم‌ترین نکته، سایز ساز است. تار در سه سایز معمولی، متوسط و کوچک (تار جره) ساخته می‌شود که به ترتیب برای افراد بزرگ‌سال، نوجوان و کودک مناسب هستند. البته، افراد می‌توانند بر اساس جثه فیزیکی خود نیز یکی از این سازها را انتخاب کنند. نکته بعدی دیگری که در خرید ساز تار مطرح می‌شود، صدادهی مطلوب ساز است. به همین دلیل، توصیه می‌شود در هنگام خرید ساز به مهر آن اکتفا نکرده و از تجربیات یک نوازنده و معلم باتجربه، کمک بگیرید.

رپورتاژ آنلاین